Mistrz gatunku - Andrew Lloyd Webber #1

grafika: broadwayworld.com 

Miał 17 lat, gdy napisał swój pierwszy musical. Dziś nazwisko Andrew Lloyda Webbera znane jest fanom musicalu na całym świecie, a jego dorobek zawiera szereg arcydzieł, które, mimo upływu lat, tak samo zachwycają, tak samo szokują i tak samo wyciskają łzy. Za swoje zasługi otrzymał od królowej Elżbiety II tytuł szlachecki, jest też jednym z piętnastu ludzi na świecie, którzy znajdują się w grupie laureatów EGOT - czyli nagród: Emmy (produkcja telewizyjna), Grammy (muzyka), Oscara (film) oraz Tony (teatr). W dodatku chyba wszyscy miłośnicy sztuki kojarzą jego największe dzieło: musical "Upiór w operze".

   Decydując się na założenie bloga musicalowego, nie wyobrażałam sobie, by mógł on obyć się bez serii wpisów na temat jednego z najwybitniejszych twórców swojej branży - bo nie da się ukryć, Andrew Lloyd Webber jest geniuszem musicalu i niekwestionowanym mistrzem tego gatunku. Stąd pomysł na serię, która będzie próbą podsumowania dokonań tego wspaniałego artysty.

   W tym momencie Andrew Lloyd Webber ma na swoim koncie już 20 musicali, z czego 6 było lub jest nadal wystawiane w Polsce. Każde z tych dzieł, bez względu na czas powstania oraz ówczesne doświadczenie artysty, w pewnym sensie wyróżnia się na tle musicali autorstwa innych kompozytorów. Andrew Lloyd Webber, choć tworzy dzieła balansujące między musicalem a operą, jest jednocześnie doskonale świadomy praw gatunkowych, które ukształtowały się na Broadwayu, i choć na swój sposób bawi się nimi, efektem jego pracy są dzieła będące, można powiedzieć, żywą definicją sztuki musicalowej. Być może to wrażenie wolności twórczej oraz niezwykle zgrabne łączenie powtarzających się motywów wynikają z tego, iż Webber w znacznej większości swoich dzieł nie był ograniczony gotowym librettem; to on wyznaczał kształt musicalu, a teksty były tworzone w drugiej kolejności.

   Twórczość Andrew Lloyda Webbera to coś, obok czego nie można przejść obojętnie - stąd mój pomysł na cykl wpisów poświęconych jego twórczości. Nie chciałabym, by dzieła, które postaram się przybliżyć, były czymś, co się "zalicza" jak tabliczkę mnożenia; dzieła Webbera to coś, w czym warto się zanurzyć na dłużej, dlatego mam nadzieję, że moja praca będzie zaledwie początkiem Waszej przygody z wieloma pięknymi musicalami tego niezwykłego artysty.

The Likes of Us

musical na podstawie książki Leslie Thomas opowiadającej o życiu Thomasa Johna Barnardo

rok powstania: 1965
prapremiera: 2005

libretto: Tim Rice

Historia tego dzieła jest bardzo ciekawa, przede wszystkim dlatego, że był to debiut kompozytorski młodziutkiego Webbera. Postanowił on nawiązać kontakt z niewiele starszym od niego autorem tekstów piosenek i wkrótce stworzyli oni wspólnie dzieło bazujące na historii Thomasa Johna Barnardo, człowieka, który założył dom dla ubogich dzieci i w ciągu całego swojego życia uratował oraz przygotował do samodzielnego życia około 60 000 sierot. Jednak projekt ten nie uzyskał w tamtych czasach dofinansowania, dlatego ujrzał światło dzienne dopiero w 2005 roku, kiedy to Andrew Lloyd Webber, już jako właściciel całkiem sporego majątku oraz znaczący działacz kultury, zaprezentował muzykę z tego dzieła na odbywającym się latem w jego posiadłości Sydmonton Festival. Potem, można powiedzieć, musical ten obumarł, ponieważ nigdy nie dotarł pod strzechy żadnego znaczącego teatru. Jedyne, co kompozytor zrobił dla swego pierworodnego dziecka, to odstąpił prawa autorskie, dzięki czemu umożliwił jego wystawienie między innymi przez dziecięcą grupę artystyczną o nazwie "Kidz R Us" w hrabstwie Kornwalia w Wielkiej Brytanii.

   Tworząc musical "The Likes of Us", Andrew Lloyd Webber inspirował się dziełami broadwayowskimi z lat 40-tych oraz 50-tych. Jest to w zasadzie jedyne jego dzieło, które tak bardzo przypomina w swoim brzmieniu tradycyjne musicale, ponieważ każda kolejna jego produkcja była znacznie bardziej zbliżona do opery. W tym przypadku możemy również znaleźć ślady wpływów innych twórców, którzy w tamtym czasie kształtowali twórczość Webbera: Richarda Rodgersa, Fredericka Loewe i Lionela Barta. Niemniej dziś jest to wciąż "pierwszy musical Webbera i Rice'a"... dlatego moim zdaniem warto o nim pamiętać.

   

 

Józef i cudowny płaszcz snów w technikolorze

musical na podstawie historii Józefa Egipskiego, opisanej
w Księdze Rodzaju Starego Testamentu

rok powstania: 1968

libretto: Tim Rice

polska prapremiera: 17 lutego 1996 roku,
Teatr Powszechny w Radomiu

   Józef - w kontekście tradycji chrześcijańskiej imię to dla wielu z nas kojarzy się z Józefem z Nazaretu, mężem Maryi i opiekunem Jezusa Chrystusa. Odnoszę wrażenie, że właściwy bohater musicalu - Józef Egipski, którego życie datuje się na ponad półtora tysiąca lat przed Chrystusem - jest w naszej kulturze nieco zapomniany.
   Co ciekawe, obie te postacie (według Starego Testamentu) pochodzą z tego samego rodu: Józef z Nazaretu był potomkiem Judy, syna Jakuba i Lei, z kolei "nasz" Józef był ukochanym synem tegoż samego Jakuba oraz jego drugiej żony, Racheli. Historia przedstawiona w musicalu okazuje się całkiem wiernym oddaniem rzeczywistości przekazywanej nam przez tradycję chrześcijańską... i choć nie brakuje w niej często spotykanej w Starym Testamencie atmosfery okrucieństwa, to jednak dzieło Tima Rice'a i Andrew Lloyda Webbera wydobywa i uwydatnia drugie dno, w którym widzimy Józefa jako osobę niezwykle pokorną oraz oddaną Bogu. Moim zdaniem mistrzowsko ukazuje to utwór "Close every door", który możemy usłyszeć na YouTubie w polskiej wersji językowej:

   O drzewie genealogicznym rodziny Józefa można by mówić jeszcze bardzo długo - co jest nie bez znaczenia dla fabuły musicalu. Wystarczy wspomnieć, iż jego ojciec, Jakub, był poligamistą i miał w sumie dwunastu synów: sześciu z pierwszą żoną Leą, dwóch ze swoją ulubienicą Rachelą oraz po dwóch z każdą z niewolnic, które uczynił swoimi nałożnicami. Józef, jako ten najmłodszy z braci, w dodatku będący pierworodnym synem ulubionej żony Jakuba, Racheli, nie cieszył się szczególną miłością swoich starszych braci... W Piśmie Świętym czytamy dosłownie: Bracia Józefa widząc, że ojciec kocha go bardziej niż wszystkich, tak go znienawidzili, że nie mogli zdobyć się na to, aby przyjaźnie z nim porozmawiać. (Rdz 37, 4). Wers wcześniej wspomniany jest też niezwykły prezent, który Józef otrzymał od ojca: "długą szatę z rękawami" (co tłumaczy się również jako szatę "wzorzystą"). A gdy jeszcze dodamy, że interesujący nas bohater z kart Biblii był posiadaczem wyjątkowej supermocy - potrafił interpretować sny - otrzymamy solidny fundament osi fabularnej musicalu.

   Losy Józefa bynajmniej nie są przykładem sielankowego życia - zostaje on sprzedany w niewolę do Egiptu przez swoich zazdrosnych braci. Tam trafia do domu wysokiego urzędnika egipskiego, Potifara. A jest to dopiero początek niełatwej drogi... w której jednak kluczowa i bardzo pomocna okazuje się być umiejętność interpretacji snów.

   Dziś, patrząc na to dzieło, które jest nie tylko bardzo popularne na całym świecie, ale również niezwykle ważne dla nas, polskich musicalomaniaków - przed którymi w latach 90-tych XX wieku zaczął odsłaniać się prawdziwy, amerykański musical - trudno uwierzyć, iż początkowo powstało ono jako 15-minutowa kantata dla szkoły muzycznej w Londynie. I pomimo, iż jest to kompozycja młodego, wciąż niedoświadczonego chłopaka (Webber w 1968 roku miał zaledwie 20 lat), to jednak gromadzi w sobie wiele elementów charakterystycznych dla jego późniejszego stylu... Przede wszystkim jest to idealnie spójna opowieść z wyraźnym leitmotivem, w której, po prostu, rządzi muzyka. Jest to idealne przeciwieństwo musicali będących jukeboxami: u Webbera to nie muzyka służy historii - to historia służy muzyce.

Jesus Christ Superstar (1970)

musical na podstawie siedmiu ostatnich dni życia Jezusa Chrystusa

rok powstania: 1970

libretto: Tim Rice

polska prapremiera: 1987,

Teatr Muzyczny w Gdyni

"Jesus Christ Superstar" - ten musical znany jest chyba najbardziej z krążących wokół niego mitów. Antyżydowski, broniący Judasza, ukazujący romans Jezusa z Marią Magdaleną... Nie da się ukryć, kolejny pomysł na zaczerpnięcie inspiracji w tradycji chrześcijańskiej poszedł w zupełnie inną stronę, niż gorąco przyjęty "Józef...". Do kolekcji kontrowersji wokół tego dzieła warto też chyba dodać, że warstwa muzyczna w swojej pierwotnej formie nawiązywała do kultury Dzieci Kwiatów, a całość przybrała formę rock-opery - czyli czegoś, co trudno jest wyobrazić sobie na niedzielnych Nieszporach. Jednak pomimo tego musical "Jesus Christ Superstar" zdobył uznanie na całym świecie i we wszystkich środowiskach - od ateistów i wyznawców religii niechrześcijańskich po papieża Jana Pawła II. 

   Jest to jeden z tych tytułów, których w Polsce przedstawiać nie trzeba. Po swojej prapremierze w Gdyni w 1987 roku, pojawił się on również w Teatrze Rozrywki w Chorzowie, a obecnie wciąż możemy go oglądać w Teatrze Muzycznym w Łodzi oraz Teatrze Rampa na warszawskim Targówku. I choć są to skrajnie różne inscenizacje, niezmiennie pozostają u nas paletą fantastycznych artystów, wśród których prym wiodą Jakub Wocial oraz Marcin Franc, wcielający się w tytułową postać. Jednak tą najpierwszą i chyba dla nas najważniejszą jest kreacja Marka Piekarczyka... która, pomimo, iż musical jest przecież tak bardzo "obrazoburczy", przypominana jest na wielu ważnych uroczystościach, również tych religijnych.

...cdn.

Bibliografia

1. Andrew Lloyd Webber, w: https://www.thefamouspeople.com/profiles/andrew-lloyd-webber-8524.php (dostęp: 23.05.2019).

2. Andrew Lloyd Webber, w: https://en.wikipedia.org/wiki/Andrew_Lloyd_Webber, dostęp: (23.05.2019).

3. The Likes of Us, w: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Likes_of_Us (dostęp: 23.05.2019).

4. DZIEJE POTOMKÓW JAKUBA, w: Biblia Tysiąclecia. Źródło: http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=37 (dostęp: 22.05.2019).

5. Joseph (Genesis), w: https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_(Genesis) (dostęp: 22.05.2019).

6. Jesus Christ Superstar, w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jesus_Christ_Superstar (dostęp: 22.05.2019).

7. List of people who have won Academy, Emmy, Grammy, and Tony Awards, w: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_people_who_have_won_Academy,_Emmy,_Grammy,_and_Tony_Awards (dostęp: 23.05.2019).

MUSICAL - egzamin maturalny. Poziom rozszerzony

źródło

Drogi maturzysto! Jeżeli przystąpiłeś do matury podstawowej z musicalu, rozwiązałeś ją i MIMO TO zamierzasz przystąpić do poziomu rozszerzonego, pozostaje mi tylko pogratulować ci determinacji. Jak zostałeś poinformowany w dniu ostatniego egzaminu, Centralna Komisja Do Spraw Egzaminu Maturalnego z Musicalu nie omieszkała się dołożyć wszelkich starań, aby twoja pasja wydała ci się nudna i męcząca, a ty sam zbyt głupi, by nazywać samego siebie fanem. W końcu nazwiska dyrektorów oraz chronologicznie uporządkowane daty premier świadczą o twojej miłości do musicalu znacznie lepiej, niż kolekcja biletów na jeden i ten sam tytuł, noce spędzone w pociągu relacji Gdynia-Wrocław, ściana nad łóżkiem wytapetowana zdjęciami i ulotkami teatralnymi oraz własnoręcznie upieczone ciastka dla artystów. Dlatego właśnie CKDSEM postanowiła wyjść naprzeciw twojej świadomości meritum problemu i przygotować niniejszy arkusz.

Dziś przystępujesz (rzecz jasna, z własnej i nieprzymuszonej woli) do egzaminu maturalnego z musicalu na poziomie rozszerzonym. Właśnie dziś masz szansę wykazać, że doskonale opanowałeś podstawę programową, która nigdy nie została przez nikogo opracowana, jak również stać się oficjalnie ekspertem do spraw musicalu, choć być może nigdy nie uczyłeś się śpiewu, czy aktorstwa, a buty do stepowania widziałeś tylko w filmach z Fredem Astairem. Pamiętaj, że na tym egzaminie nikt nie pyta cię, co dokładnie w musicalu kochasz, ani co jest ci potrzebne do dalszego rozwoju. Jedno jest pewne: uzyskanie 100% punktów nie zdarza się tu NIGDY. 

Zasiądź więc niezbyt wygodnie na twardym krzesełku, popraw swe biało-czarne odzienie i zaśpiewaj cicho dowolnie wybrany utwór musicalowy, który doda ci otuchy. I miej absolutną pewność, że ten właśnie utwór nie przysporzy ci tu ani jednego punktu.

--------------------------------------------------------

EGZAMIN MATURALNY 

Z MUSICALU

POZIOM ROZSZERZONY

LICZBA PUNKTÓW DO UZYSKANIA: 40 

--------------------------------------------------------

Instrukcja dla zdającego

   1. Sprawdź, czy arkusz zawiera 15 zadań. Ewentualny brak odnotuj w lewym górnym rogu pola odpowiedzi, jednak nie oczekuj, że przyniesie to jakiś skutek.

   2. Odpowiedzi zapisuj w dowolnie wybranym przez siebie miejscu, po czym, jeśli chcesz, aby egzamin został sprawdzony, wklej w pole komentarza i wciśnij przycisk "opublikuj".

   3. Wszelkie pomoce naukowe są niedozwolone. Ale i tak nikt cię nie pilnuje, więc jeśli postanowisz poszukać odpowiedzi w Internecie, nie poniesiesz żadnych konsekwencji. 

   4. Używaj tylko czarnej czcionki.

   5. Pomimo, iż jest to egzamin maturalny, nie wpisuj swojego numeru PESEL.

--------------------------------------------------------

Zadanie 1. (1 pkt)

Wskaż dwa spośród wskazanych niżej tytułów musicalowych, w których wystąpiła Caissie Levy.

a) Les Misérables 
b) The Producers 
c) Chicago 
d) Hadestown 
e) Frozen

Zadanie 2. (1 pkt)

Podaj ramy czasowe tzw. Złotego Wieku (Golden Age) musicalu i wymień co najmniej trzy powstałe w jego trakcie dzieła tego gatunku.

Zadanie 3. (2 pkt)

Połącz tytuły musicali z nazwiskami autorów ich librett.

1. "Fiddler on the roof"        a) Tim Rice
2. "Chess"                            b) Oscar Hammerstein II
3. "Tootsie"                          c) Sheldon Harnick
4. "Billy Elliot"                    d) David Yazbek
5. "The Sound of Music"

Zadanie 4. (3 pkt)

Wskaż teatry muzyczne, w których znajdują się widoczne na zdjęciach widownie.

A. (źródło)

B. (źródło)

C. (źródło)

Materiał multimedialny do zadań 5.-7.                

Obejrzyj uważnie poniższy materiał. Następnie wykonaj polecenia.

Zadanie 5. (3 pkt)
W jaki sposób realizacja musicalu z powyższego nagrania przedstawia postać Jezusa Chrystusa? Swoją odpowiedź podeprzyj trzema argumentami, odwołując się do znajomości całego dzieła.

Zadanie 6. (3 pkt)

Na podstawie powyższego materiału wskaż 3 dowolne elementy składające się na warszawską realizację "Jesus Christ Superstar" i krótko je scharakteryzuj.

Zadanie 7. (1 pkt)

Wskaż dowolny element widocznej powyżej realizacji musicalu i korzystając z własnej wiedzy, porównaj go z rozwiązaniem zastosowanym w innej, dowolnej polskiej inscenizacji "Jesus Christ Superstar".

Zadanie 8. (2 pkt)

Czym jest "backstage musical"? Podaj co najmniej 3 przykłady.

Materiał multimedialny do zadań 9.-10.                

Obejrzyj uważnie poniższy materiał. Następnie wykonaj polecenia.

Zadanie 9. (1 pkt)

W jakim teatrze w Londynie wystawiane jest dzieło, którego fragment ukazano na materiale multimedialnym?

Zadanie 10. (2 pkt)
W jaki sposób powyższy materiał ukazuje świat fauny i flory? Czym różni się on od realizacji tego utworu w produkcji Disneya z 1994 roku?


Zadanie 11. (1 pkt)

Wyjaśnij, czym różni się uwertura od openingu.

Zadanie 12. (1 pkt)
Wymień 3 utwory musicalowe, w których pojawia się motyw sławy.

Zadanie 13. (1 pkt)

Wymień 3 tytuły musicalowe wystawiane obecnie na West Endzie.

Zadanie 14. (3 pkt)
Wskaż co najmniej 3 musicalowe morderczynie i opisz motywy ich zbrodni.

Zadanie 15. (15 pkt)

Napisz wypracowanie na jeden z podanych tematów. (min. 250 słów)

1. Musical wielu kultur. Napisz charakterystykę porównawczą wybranego tytułu musicalowego, który obejrzałeś w dowolnym teatrze w Polsce oraz za granicą.

2. Omów na podstawie trzech wybranych dzieł musicalowych styl reżyserski Wojciecha Kościelniaka.

3. Rewolucja w musicalu. Opisz temat w formie rozprawki, posługując się przynajmniej dwoma przykładami dzieł.

--------------------------------------------------------

MUSICAL - egzamin maturalny. Poziom podstawowy

źródło

Jeśli jesteś fanem musicalu, zapewne twoim ogromnym marzeniem jest przystąpienie do ogólnopolskiego, państwowego egzaminu potwierdzającego twoją wiedzę z tej dziedziny, a także praktyczną umiejętność jej zastosowania. W końcu ten szlachetny odłam teatru towarzyszy ci od dawna, a ty masz na jego temat bardzo dużo do powiedzenia. Mam więc dla ciebie dobrą wiadomość: dziś, przynajmniej częściowo, spełnisz swoje marzenie.

Poniżej znajduje się arkusz maturalny, jakiego na tym oficjalnym egzaminie nie znajdziesz zapewne jeszcze bardzo długo. Jednak zapewniam, iż zadbałam o to, aby wpisywał się on w ideę oraz formę egzaminu dojrzałości. W tym celu spędziłam godziny na analizie, interpretacji oraz wyznaczaniu trasy z punktu A do punktu B i z dumą stwierdzam, iż in the picture I can see coś, co w sposób jasny i klarowny odpowie na pytanie twoje, twoich bliskich oraz nauczycieli: czy zasługujesz na miano osoby dojrzałej? Do uzyskania pozytywnej odpowiedzi potrzebujesz ZALEDWIE 30% punktów z poniższego arkusza.

Dobrze ci radzę, zanim zakaszesz rękawy i weźmiesz się z ochotą za rozwiązywanie zadań, uświadom sobie jasno i wyraźnie, iż to, co znajduje się przed tobą, ma na celu wyłącznie uświadomienie ci, jak wiele jeszcze musisz nadrobić. Na tych kilkunastu stronach państwowego egzaminu nie da się zawrzeć jednocześnie jasnej i klarownej wiedzy, którą można zamknąć w wąskim kluczu odpowiedzi oraz rzeczy naprawdę istotnych: wzruszeń, fajerwerków i babeczek dla aktorów. Więc jeśli liczysz na 170 minut przyjemności z dziedziną, którą szczerze kochasz - przypominam raz jeszcze: znajdujesz się na egzaminie maturalnym.

W imieniu Centralnej Komisji Do Spraw Egzaminu Maturalnego z Musicalu zapewniam, iż dołożyliśmy wszelkich starań, aby obrzydzić ci niniejszą dziedzinę, udowodnić twoją głupotę oraz zmusić, abyś od tej pory aż do ogłoszenia wyników robił w głowie gorączkowe obliczenia, z których będzie wynikało, iż NA PEWNO nie uzyskasz wymaganych do wyniku pozytywnego 30%.  Pomimo, iż jesteś miłośnikiem oraz koneserem musicali. Jednocześnie cieszymy się, iż zdecydowałeś się na ten krok, w czym gorąco cię wspieramy oraz życzymy połamania klawiatury. 

--------------------------------------------------------

EGZAMIN MATURALNY 

Z MUSICALU

POZIOM PODSTAWOWY

LICZBA PUNKTÓW DO UZYSKANIA: 55 

--------------------------------------------------------

Instrukcja dla zdającego

   1. Sprawdź, czy arkusz zawiera 25 zadań. Ewentualny brak odnotuj w lewym górnym rogu pola odpowiedzi, jednak nie oczekuj, że przyniesie to jakiś skutek.

   2. Odpowiedzi zapisuj w dowolnie wybranym przez siebie miejscu, po czym, jeśli chcesz, aby egzamin został sprawdzony, wklej w pole komentarza i wciśnij przycisk "opublikuj".

   3. Wszelkie pomoce naukowe są niedozwolone. Ale i tak nikt cię nie pilnuje, więc jeśli postanowisz poszukać odpowiedzi w Internecie, nie poniesiesz żadnych konsekwencji. 

   4. Używaj tylko czarnej czcionki.

   5. Pomimo, iż jest to egzamin maturalny, nie wpisuj swojego numeru PESEL.

--------------------------------------------------------

Zadanie 1. (2 pkt)

Uporządkuj w kolejności chronologicznej wymienione poniżej premiery musicalowe Teatru Muzycznego "Roma".

Koty, Mamma Mia!, Taniec Wampirów, Upiór w Operze, Miss Saigon.

Zadanie 2. (1 pkt)

Wymień 5 aktorek, które wykreowały postać Fantine w musicalu Les Misérables. Przynajmniej 2 z nich powinny być aktorkami zagranicznymi.

Zadanie 3. (2 pkt)

Do podanych niżej teatrów muzycznych przyporządkuj ich dyrektorów.

1. Teatr Muzyczny w Gdyni              a) Kamila Lendzion

2. Teatr Muzyczny "Roma"               b) Igor Michalski 

3. Teatr Muzyczny w Lublinie          c) Wojciech Kępczyński

4. Teatr Muzyczny w Łodzi               d) Aleksandra Gajewska

                                                           e) Grażyna Posmykiewicz

Zadanie 4. (2 pkt)

Wymień nazwiska aktorów i aktorek Teatru Muzycznego w Gdyni, przedstawionych na zdjęciach.

A.

B.

C.

D.

Źródło: https://www.muzyczny.org/pl/teatr/zespol.html#zespol-aktorski

Zadanie 5. (1 pkt)

Wymień co najmniej 3 autorów polskich tłumaczeń musicali.

Tekst do zadań 6.-8.                                                                

Spojrzenie na Musical

"Les Misérables": Rewolucja w Teatrze Muzycznym w Łodzi [RECENZJA]

Na kanwie historii byłego galernika, Jeana Valjean, powstało już wiele filmów oraz sztuk teatralnych, a sam pierwowzór literacki dostępny jest prawdopodobnie w każdej bibliotece. Musical jest jego wiernym odwzorowaniem, choć trzeba przyznać - bardzo skrótowym. (...)

   Na szczególną uwagę w recenzji zasługuje Marcin Wortmann, (...). Jego lekkość, dojrzałość sceniczna oraz ciepły, doskonale prowadzony głos były niewątpliwie jedną z perełek wieczoru. Ponadto jego wspólne sceny z Cosette (w tej roli bardzo obiecująca Ewa Spanowska) były najbardziej uroczym, wręcz infantylnym akcentem spektaklu i prezentowały się znakomicie. 

Zadanie 6. (1 pkt)

Podaj nazwisko autora, którego dzieło było literackim pierwowzorem musicalu, o którym mowa w powyższym tekście.

Zadanie 7. (1 pkt)

Podaj nazwisko kompozytora musicalu, o którym mowa w powyższym tekście oraz wymień inne jego dzieło.

Zadanie 8. (2 pkt)

Wymień walory artystyczne Marcina Wortmanna, o których mowa w powyższym tekście. Korzystając z własnej wiedzy, podaj tytuły 3 innych musicali, w których on wystąpił.

Tekst do zadań 9.-10.                                              

   Antoni Marianowicz

   Co to jest musical? Niełatwo dać odpowiedź na to pytanie. Mimo że o musicalach coraz głośniej na świecie, wiele osób myli musical z music-hallem, czyli teatrem typu muzyczno-rewiowego. (...) Ale wspólną cechą wszystkich definicji będzie informacja, że musical jest współczesną formą operetki i że stanowi zjawisko czysto amerykańskie.

   Czy musical jest istotnie współczesną formą operetki?

Marianowicz Antoni, Przetańczyć całą noc..., Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1979, s. 5.

Zadanie 9. (2 pkt)

Korzystając z własnej wiedzy, odpowiedz na pytanie zadane w ostatniej linijce tekstu: "Czy musical jest istotnie współczesną formą operetki?"

Zadanie 10. (2 pkt)

Wymień co najmniej 3 formy teatru muzycznego, które nie pojawiły się w powyższym tekście.

Zadanie 11. (2 pkt)

Pewien teatr muzyczny zarobił w ciągu jednego wieczoru 100 000 zł. Jest to cena brutto. Wymień co najmniej 5 elementów, które generują koszty eksploatacji przedstawienia musicalowego.

Materiał multimedialny do zadań 12.-15.                

Obejrzyj uważnie poniższy materiał. Następnie wykonaj polecenia.

Zadanie 12. (2 pkt)

Wymień co najmniej 3 aktorów występujących w polskiej inscenizacji musicalu, o którym mowa w materiale multimedialnym.

Zadanie 13. (1 pkt)

Kto jest autorem muzyki do musicalu, o którym mowa w materiale multimedialnym?

Zadanie 14. (1 pkt)

Wymień  co najmniej 3 inne musicale wystawiane w sezonie artystycznym 2018/2019 w Teatrze Rozrywki w Chorzowie.

Zadanie 15. (3 pkt)

Korzystając z własnej wiedzy, wymień co najmniej 3 inne musicale, w których główny bohater umiera.

Zadanie 16. (2 pkt)

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.

1. Autorem muzyki do musicalu "West Side Story" jest Leonard Bernstein. | P | F |

2. Produkcja "Hamilton" zdobyła statuetkę Tony Award w kategorii "najlepszy musical". | P | F |

3. Roxie Hart trafiła do aresztu za zamordowanie swojego męża. | P | F |

4. Molly Jensen i Joanne Jefferson pochodzą z tego samego musicalu. | P | F |

5. Jean Valjean był właścicielem fabryki. | P | F |

Zadanie 17. (3 pkt)

Wymień co najmniej 3 musicale wystawiane w sezonie artystycznym 2018/2019 w Teatrze Muzycznym w Poznaniu.

Zadanie 18. (3 pkt)

Rozpoznaj musical przedstawiony na grafice i wykonaj polecenia.

źródło

a) Podaj tytuł musicalu.

b) Podaj imiona widocznych na grafice postaci i wskaż co najmniej jedną odtwórczynię każdej z nich.

c) Wskaż autora muzyki rozpoznanego przez siebie dzieła.

Zadanie 19. (2 pkt)

Wymień co najmniej 5 wokalistów Studia Accantus.

Zadanie 20. (3 pkt)

Wymień 3 tytuły musicali, które w 2019 roku zdobyły co najmniej jedną nominację do Tony Award.

Zadanie 21. (3 pkt)

W jaki sposób w musicalach realizowany jest motyw walki o wolność? Podaj 3 przykłady i krótko je opisz.

Zadanie 22. (3 pkt)
Przeczytaj uważnie podany fragment utworu musicalowego i wykonaj polecenia.

Śnić sen najpiękniejszy ze snów
iść w bój w imię cierpień i krzywd
i nieść ciężar swój ponad siły
iść tam gdzie nie dotarłby nikt

(...)

To jest mój cel

dosięgnąć chcę gwiazd

choć tak beznadziejnie daleki ich blask

by zdobyć swój cel i do piekła bym mógł

pod sztandarem swym iść

gdyby chciał w tym dopomóc mi mógł

właśnie to posłannictwa jest sens

więc ślubuję tu dziś

mężnym być i nie skalać się łzą

gdy na śmierć przyjdzie iść

źródło: https://www.tekstowo.pl/

a) Podaj tytuł musicalu, z którego pochodzi utwór.

b) Wskaż co najmniej jednego polskiego wykonawcę powyższego utworu.

c) Wskaż co najmniej trzy inne utwory musicalowe, w których pojawia się motyw snu lub marzeń.

Zadanie 23. (3 pkt)

Wymień co najmniej 3 musicale Disneya, których inscenizacje pojawiły się na polskich scenach. Podaj ich reżyserów.

Zadanie 24. (4 pkt)

Streść fabułę musicalu "Cabaret", uwzględniając czas i miejsce akcji, głównych bohaterów oraz wydarzenia.

Zadanie 25. (5 pkt)

Na czym polegała wina członków Rady Nadzorczej w musicalu "Jekyll & Hyde"? Wymień co najmniej 5 z nich oraz opisz krótko ich przewinienia.

--------------------------------------------------------

Czas oczekiwania na wyniki egzaminu uzależniony jest wyłącznie od widzimisię autorki bloga Spojrzenie na Musical. Osoby, którym udało się pomyślnie zakończyć rozwiązywanie arkusza i wyrażają życzenie opublikowania efektu swojej pracy, uprasza się o samodzielnie monitorowanie tej kwestii, ponieważ Komisja w jednoosobowym składzie nie zajmuje się wysyłaniem powiadomień. Niemniej już teraz zawiadamiam o terminie poprawkowym, do którego będzie można przystąpić w sierpniu w dogodnym dla państwa terminie.

Dziękuję za poświęcony czas i jednocześnie przypominam, iż temat musicalu mimo wszystko może być przyjemny i przynoszący mnóstwo radości.

Najlepszy musical 2019 roku, czyli tytuły nominowane do Nagrody Tony

źródło

Wielkimi krokami zbliża się tegoroczna gala rozdania Nagród Tony - odbędzie się ona już 9 czerwca (w naszej strefie czasowej będzie to 10 czerwca między 2:00 a 5:00 w nocy). Jest to wydarzenie, które z uwagą śledzą nie tylko Amerykanie, ale również mieszkańcy innych państw świata... w sposób szczególny interesuje ono, oczywiście, fanów musicalu.

   Choć na co dzień śledzę przede wszystkim musicale wystawiane w Polsce - jakby nie patrzeć, teatr jest sprawą bardzo lokalną, dlatego zamiast kolekcjonować pobieżnie poznane w internecie tytuły, wolę poświęcić czas na dokładne zgłębienie tych, które namacalnie mogę poznać - to jednak właśnie czas rozdania Tony Awards jest dla mnie okazją do tego, by odłożyć na chwilę to, co bliskie i po prostu zainteresować się nowinkami z wielkiego świata. Nie zawsze pokrywa się to z moimi preferencjami, jednak nie ulega wątpliwości, że dzięki tej wielkiej, teatralnej uroczystości, można nie tylko być na czasie, ale zwyczajnie znaleźć tytuł, który się z całego serca pokocha. Dlatego mam twarde postanowienie, aby co roku śledzić rozdania Nagród Tony... i nie mam najmniejszych problemów z jego dotrzymaniem, ponieważ to, co mają do zaoferowania amerykańskie sceny, jest prawdziwą ucztą artystyczną oraz kopalnią niesamowitych historii i przepięknej muzyki. 

   Chciałabym, abyśmy przyjrzeli się pięciu musicalom, które zostały nominowane do tej wyjątkowej nagrody w kategorii "najlepszy musical". Każdy z nich otrzymał nominacje również w innych kategoriach, co tylko utwierdza mnie w przekonaniu, że mamy do czynienia z pionierami gatunku, które mają nam wiele do zaoferowania - z tym większym zainteresowaniem przyjrzałam im się bliżej, a efekt mojej pracy znajdziecie poniżej.

Ain’t Too Proud

musical biograficzny, jukebox

libretto: Dominique Morisseau

muzyka i teksty piosenek: The Temptations

reżyseria: Des McAnuff

Historia słynnego muzyka lub zespołu muzycznego, opowiedziana za pomocą jego własnych, znanych na całym świecie utworów? Myślę, że jest to jeden z najprostszych pomysłów na musical - ponieważ piosenki, jak i historię mamy podane praktycznie na tacy - i paradoksalnie jeden z najtrudniejszych. Jukebox narzuca swoim twórcom o wiele większą odpowiedzialność, niż klasyczny musical, ponieważ zazwyczaj korzysta z dzieł, które już posiadają swoje miejsce w kulturze i które mają swoich wiernych fanów, niekoniecznie otwartych na nowe, muzyczne wykonania. Jednocześnie jest to gatunek, który nie zawsze wpisuje się w gusta miłośników musicalu... Pół biedy, jeśli istniejące utwory są potraktowane nieco swobodniej i w dziele udaje się wyodrębnić leitmotiv, stworzyć instrumentalną uwerturę, wyeksponować utwór przewodni oraz stworzyć przynajmniej jedną repryzę. Jednak, gdy mamy do czynienia z podręcznikową "szafą grającą", charakter przedstawienia zmienia się diametralnie - a jednak ten nurt od wielu lat cieszy się niesłabnącą popularnością. W przypadku pierwszego kandydata do tegorocznej Nagrody Tony - którego pełny tytuł brzmi "Ain't Too Proud - The Life and Times of The Temptations" - jest to, wnioskując po znalezionych w sieci informacjach, czysta biografia amerykańskiego zespołu tworzącego w granicach stylów R&B, soul i funk. Na stronie internetowej poświęconej Broadwayowi czytamy opis produkcji: "Pięciu facetów. Jedno marzenie. I brzmienie, które odmieniło historię muzyki". Niewątpliwie twórcy postanowili dobrze spożytkować materiał, który wpadł im w ręce, o czym świadczy aż jedenaście nominacji do Tony, praktycznie we wszystkich ważniejszych kategoriach. Myślę, że nic więcej nie trzeba w tym miejscu dodawać, bo aby przekonać się, czy dzieło jest czymś, co chcielibyśmy zobaczyć na Broadwayu, warto przede wszystkim zainteresować się zarówno muzyką, jak i historią zespołu The Temptations. Nie zaszkodzi również podejrzeć, jak przeboje, wśród których najstarsze pamiętają lata 60-te, prezentują się we współczesnych, broadwayowskich aranżacjach... oraz w wykonaniu pięciu niezwykłych, wspaniale tańczących i śpiewających mężczyzn.

Beetlejuice

musical na podstawie filmu

libretto: Scott Brown, Anthony King

muzyka i teksty piosenek: Eddie Perfect

reżyseria: Alex Timbers

Zapewne część osób urodzonych w latach 80-tych i 90-tych pamięta Żukosoczka - ja się do nich zaliczam. I choć dzisiaj wiem, że najpierwszą produkcją w tym uniwersum był film Tima Burtona "Sok z żuka", to właśnie dzięki kreskówce mam pewien obraz tego, co czekałoby mnie na broadwayowskiej widowni. Bo kolejny kandydat do nagrody Tony, "Beetlejuice", opowiada właśnie o świecie pełnym trupów, robactwa... i czarnego humoru.

   Pewne małżeństwo ginie w wypadku samochodowym. Lecz nie to jest największym problemem... Samo nieżycie nie byłoby dla kochającej się pary duchów aż tak nie do zniesienia, gdyby nie fakt, że do ich domu wprowadza się nowa rodzina. Zmarli postanawiają odzyskać swoją własność i decydują się skorzystać z usług profesjonalisty - bio-egzorcysty Beetlejuice'a.

   Estetyka tej historii raczej nie przypadnie do gustu każdemu - sprawia ona wrażenie, jakby była połączeniem najmroczniejszych elementów "Rodziny Addamsów", "Sweeney'ego Todda" i "The Rocky Horror Picture Show". Ale, oczywiście, trudno jest oceniać dzieło, mając do dyspozycji tylko recenzje w internecie, kilka filmików i wspomnienie nieco odrażającej kreskówki sprzed trzydziestu lat. "Beetlejuice", które zdobyło aż osiem nominacji do Tony, może być doskonałą propozycją na lekkie i przyjemne spotkanie z teatrem, a jego ścieżka dźwiękowa okazuje się genialnie oddawać mroczną atmosferę świata znajdującego się sześć stóp pod ziemią. I pomimo, iż tego typu estetyka niekoniecznie należy do moich ulubionych, ten musical obejrzałabym zdecydowanie chętniej, niż "Ain't Too Proud".

źródło

Hadestown

musical na podstawie folk opery

libretto: Anaïs Mitchell

muzyka i teksty piosenek: Anaïs Mitchell

reżyseria: Rachel Chavkin

Pierwszą rzeczą, która uderzyła mnie, gdy zainteresowałam się tematem tego musicalu, było wszechobecne nazwisko Anaïs Mitchell. Myślę, że o tej osobie jeszcze niejednokrotnie usłyszymy, ponieważ dłuższe śledztwo pozwoliło mi przekonać się, że jest to młoda i najwyraźniej bardzo zdolna Amerykanka, spod której ręki wychodzą zarówno libretta, jak i muzyka oraz teksty piosenek. Anaïs Mitchell pisze, śpiewa, gra na kilku instrumentach... i pewnie długo by jeszcze wymieniać. Jej styl jest połączeniem przede wszystkim muzyki country oraz amerykańskiego folku - i w takim duchu stworzony został musical "Hadestown". Który, co jest bardzo ciekawe, ewoluował z dzieła Anaïs Mitchell z 2010 roku, które było albumem koncepcyjnym w stylu folk opera.

   Sam tytuł "Hadestown" raczej pozwala spodziewać się nawiązań do mitologii greckiej, a po zapoznaniu się z tematem praktycznie otrzymujemy odpowiedź na temat ogólnego zarysu fabuły: jest to kolejna adaptacja mitu o Orfeuszu i Eurydyce. Temat trudno jest nazwać oryginalnym, jednak trzynaście nominacji do Nagrody Tony mówi samo za siebie: jest to zupełnie nowe, odświeżone spojrzenie na tę znaną od tysięcy lat historię, które doskonale koresponduje z oczekiwaniami współczesnych widzów. Takie wnioski daje również materiał wideo, który umieszczam poniżej. I moim zdaniem wyraźna współczesność dzieła, choć przeplatana folkowymi brzmieniami, jest nie tylko odpowiedzią na oczekiwania widzów - to również kwestia osadzenia w tych starożytnych, mitycznych realiach sytuacji, które w dzisiejszych czasach są doskonale znane, a ukazane w tamtej perspektywie, niesamowicie odświeżają i przybliżają nam coś, co do tej pory kojarzyliśmy z nudnymi lekcjami polskiego, a w najlepszym przypadku - z humorystyczną operetką Offenbacha.

źródło

The Prom

oryginalny musical Jacka Viertela

libretto: Bob Martin, Chad Beguelin

muzyka: Matthew Sklar

teksty piosenek: Chad Beguelin

reżyseria: Casey Nicholaw

Rzadko zdarza się, że musicale są dziełem w pełni oryginalnym. Odnoszę wrażenie, że ostatnio jest to niemalże wpisane w ich definicję, by opowiadać o czymś, co już kiedyś funkcjonowało w innej postaci. Oczywiście, nie jest to reguła, jednak odkąd spadła popularność musicali ekranowych, zaczęto tworzyć dzieła, które są albo adaptacjami, albo biografiami, albo jukeboxami. Zerkam sobie właśnie na ścianę przed moim biurkiem, którą mam wytapetowaną ulotkami musicalowymi - i znajduję potwierdzenie swoich słów. "Bulwar Zachodzącego Słońca" to musical na podstawie filmu Billy'ego Wildera. "Niedziela w Parku z Georgem" - to z kolei dramat muzyczny inspirowany obrazem oraz biografią Georgesa Seurata. "Les Misérables" - adaptacja dzieła Victora Hugo. "Król Rozrywki" - inspiracja biografią P. T. Barnuma. "Upiór w Operze" - na podstawie powieści Gastona Lerouxa. "Kiss me, Kate" - backstage musical z fragmentami "Poskromienia Złośnicy" Szekspira. "Doktor Żywago" - na podstawie powieści Borisa Pasternaka. "Chicago" - adaptacja sztuki Maurine Dallas Watkins, która z kolei była inspirowana autentycznym procesem. "Twist and Shout" - jukebox. "Jesus Christ Superstar" - opowieść o ostatnich dniach życia Jezusa Chrystusa. "Billy Elliot" - musical inspirowany filmem. I na dokładkę "Rent", na który zerknęłam z pewną nadzieją, a który okazał się być uwspółcześnioną wersją opery Giacomo Pucciniego "Cyganeria".

   Konkluzją tego mojego przydługiego wstępu jest fakt, iż nie ma na świecie drugiego tak nieoryginalnego gatunku, jak musical - a jednak "The Prom" takim właśnie musicalem jest. Akcja kręci się tu wokół słynnych artystów, którzy dowiadują się, że w pewnej konserwatywnej miejscowości uczennica szkoły średniej nie może wybrać się na bal szkolny ze swoją drugą połówką, ponieważ jest to osoba tej samej płci. Artyści postanawiają udać się tam i wesprzeć młodą lesbijkę, jednocześnie mając nadzieję na ponowny rozkwit swojej kariery.

   Musical, choć posiada bardzo znaczący wątek LGBT (który sam w sobie staje się nurtem w sztuce i kojarzony jest raczej z poważną formą), sprzedaje się jako komedię, a jego ścieżka dźwiękowa jest lekka i bardzo energetyczna. Jednocześnie znajdują się w nim elementy musicalu typu backstage - bohaterowie występują na Broadwayu, pojawia się nawet osoba grająca w "Chicago" i marząca o roli Roxie Hart. Myślę, że taka lekka, humorystyczna forma (która przebija się choćby z materiału, który umieszczam poniżej) bardzo fajnie sprawdza się w tematyce związków jednopłciowych i jest miła w odbiorze, bez względu na poglądy widza. Można nawet zaryzykować stwierdzenie - jest oswajająca z tematem, który przecież budzi bardzo skrajne emocje. Myślę, że skoro wszyscy żyjemy w jednym społeczeństwie, powinniśmy szanować siebie nawzajem, a taki uśmiechnięty i bardzo ludzki wizerunek osób homoseksualnych jest, myślę, bardzo potrzebny nam wszystkim... bez względu na to, którą stronę barykady zajmujemy z naszymi poglądami.

   Trudno mi powiedzieć, czy wybrałabym się specjalnie na ten musical na Broadway, jednak cieszę się, że dowiedziałam się o jego istnieniu i na pewno będę z dużym zainteresowaniem śledzić jego dalsze losy. Póki co trzymam kciuki za jego sześć nominacji do Nagród Tony!

źródło

Tootsie

musical na podstawie filmu

libretto: Robert Horn

muzyka i teksty piosenek: David Yazbek

reżyseria: Dave Solomon

Patrząc na listę realizatorów, od razu rzuca mi się w oczy nazwisko Davida Yazbeka, który już w zeszłym roku zaprezentował się na gali rozdania Nagród Tony z innym swoim musicalem na podstawie filmu, "The Band's Visit". Tym razem postanowił wziąć na warsztat komedię z 1982 roku o tym samym tytule... i z miejsce doczekał się ogromnego uznania widzów oraz krytyków. W końcu dziesięć nominacji do Tony nie wzięło się znikąd... a nie są to jedyne nagrody, które ten musical może otrzymać na tegorocznych rozdaniach: na stronie Wikipedii naliczyłam... trzydzieści dwie nominacje. Wydaje się, że wszelkie rekomendacje oraz dalsze badanie tematu są tu całkowicie zbędne, ja jednak sięgnę po więcej informacji z czystej ciekawości.

   Mamy tu historię aktora, który od dawna bezskutecznie stara się znaleźć pracę. W końcu udaje mu się dostać angaż w operze mydlanej, z tym, że jako... kobieta. Szybko staje się sławny, ale nikt nie zna jego prawdziwej tożsamości - wszystko jest w porządku, dopóki nie poznaje on pewnej kobiety, w której się zakochuje. Fabuła wydaje się aż do bólu materiałem na typową, amerykańską komedię... Jednak szybkie spojrzenie na zwiastun musicalu (który wklejam poniżej) kazało mi natychmiast uwierzyć, że te trzydzieści dwie nominacje są jak najbardziej zasłużone... a jeszcze zanim trailer dobiegł końca, sprawdziłam obsadę i raz na zawsze zakodowałam sobie w pamięci nazwisko: Santino Fontana. Osobiście przepadam za zabiegiem, w którym role kobiece są grane przez mężczyzn i odwrotnie (mistrzostwem są dla mnie kreacje Malfoya i Umbridge w "A Very Potter Musical"), jednak gdy artysta jest tak dobry, że zamiast efektu komediowego otrzymujemy realne złudzenie oglądania płci przeciwnej - opieram moją opadłą szczękę na kolanach i oglądam, zahipnotyzowana jak króliczek miniaturka. 

   Jestem szczerze zachwycona tym, co do tej pory udało mi się zobaczyć i mam cichą nadzieję, że kiedyś poznam ten musical w pełnej okazałości. 

   Broadway, choć jest tak daleko, ten jeden raz w roku staje mi się o wiele bliższy. Cudownie jest móc podglądać mistrzów gatunku i znajdować coraz to nowe ścieżki dźwiękowe, których obsesyjnie będzie się słuchać w nadchodzących tygodniach... Po prostu - musicalu nigdy za wiele! Choć tegoroczne Nagrody Tony jeszcze nie zostały rozdane, ja już nie mogę doczekać się dzieł, które ujrzą światło dzienne w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy. Świat teatru się zmienia - ale wcale nie na gorsze! Udowadniają to powyższe dzieła, z których przynajmniej dwa mam zamiar zaprosić na stałe do mojego życia - Wam również życzę, abyście na tej liście pięciu potencjalnie najlepszych musicali roku 2019, znaleźli coś dla siebie!

BIBLIOGRAFIA

Ain’t Too Proud:

1. Ain't Too Proud (musical), w: https://en.wikipedia.org/wiki/Ain%27t_Too_Proud_(musical), dostęp: 01.05.2019.
2. The Temptations, w: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Temptations, dostęp: 01.05.2019.
3. AIN’T TOO PROUD – THE LIFE AND TIMES OF THE TEMPTATIONS TICKETS & INFORMATION, w: https://broadwaydirect.com/show/aint-too-proud/, dostęp: 01.05.2019.

Beetlejuice: 

1. BEETLEJUICE TICKETS & INFORMATION, w: https://broadwaydirect.com/show/beetlejuice/, dostęp: 01.05.2019.
2. Beetlejuice (musical), w: https://en.wikipedia.org/wiki/Beetlejuice_(musical), dostęp: 01.05.2019.
3. Sok z żuka (1988), w: https://www.filmweb.pl/film/Sok+z+%C5%BCuka-1988-9641, dostęp: 01.05.2019.

Hadestown:

1. Hadestown (musical), w: https://en.wikipedia.org/wiki/Hadestown_(musical), dostęp: 02.05.2019.
2. Anaïs Mitchell, w: https://en.wikipedia.org/wiki/Ana%C3%AFs_Mitchell, dostęp: 02.05.2019.
3. HADESTOWN TICKETS & INFORMATION, w: https://broadwaydirect.com/show/hadestown/ dostęp: 02.05.2019.

The Prom:

1. The Prom (musical), w: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Prom_(musical), dostęp: 02.05.2019.
2. THE PROM TICKETS & INFORMATION, w: https://broadwaydirect.com/show/the-prom/, dostęp: 02.05.2019.

Tootsie:

1. Tootsie (musical), w: https://en.wikipedia.org/wiki/Tootsie_(musical), dostęp: 02.05.2019.
2. TOOTSIE TICKETS & INFORMATION, w: https://broadwaydirect.com/show/tootsie/, dostęp: 02.05.2019.
3. Tootsie (1982), w: https://www.filmweb.pl/film/Tootsie-1982-1043, dostęp: 02.05.2019.
4. David Yazbek, w: https://en.wikipedia.org/wiki/David_Yazbek, dostęp: 02.05.2019.